• Agresja

        • Formy agresji występujących u dzieci w wieku przedszkolnym

          Terminu „zachowania agresywne" używa się do opisu bardzo różnorodnych zachowań. Za agresywne uznaje się dziecko, które wywołuje konflikty, bije inne dzieci, skarży się na nie, przezywa, przedrzeźnia, niszczy lub uszkadza przedmioty, przeklina, męczy zwierzęta. Mówi się, że dziecko zachowuje się agresywnie, jeśli jest aroganckie w stosunku do dorosłych lub rówieśników, brutalnie narzuca innym swoje zdanie, jeśli w zachowaniu prezentuje wrogość, nienawiść do ludzi, zjawiska i przedmiotu.

          Analizując teoretyczne zagadnienia dotyczące agresji, biorąc pod uwagę przydatność wiedzy do praktyki pedagogicznej w przedszkolu należy wyróżnić agresję fizyczną i werbalną.

          Agresja fizyczna - to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom. Dziecko w momencie wybuchu gniewu bije, gryzie, kopie lub drapie. Atak nie zawsze skierowany jest na osobę, która wywołała tę sytuację. Zdarza się, że dziecko na podstawie swoich wcześniejszych doświadczeń wie, że nie może skierować swojej agresji na osobę, która ją wywołała, np. przyczyną może być zakaz osób dorosłych, ponieważ nieposłuszeństwo zostanie ukarane, więc aby rozładować swoją frustrację kopnie psa, podrze rysunek, uderzy kolegę. Jest to agresja z przeniesieniem.

          Jedną z form agresji fizycznej jest okrucieństwo. U dzieci może objawiać się ono nieintencjonalne - mimowolne. Dzieci nie zdają sobie sprawy z tego, że zadają cierpienie, nie mając takiej intencji, ich czyny są okrutne. Przykładem może być zabawa ze zwierzętami - wyrywanie muchom skrzydełek i obserwowanie czy będą biegać. Dokonując tych okrutnych czynów dziecko kieruje się jedynie ciekawością.

          Drugą formą opisywania agresji fizycznej jest agresywne zachowanie służące dowartościowaniu siebie. Dziecko zdobywając się na czyny okrutne, sadystyczne chce czymś i komuś zaimponować, pokazać mu, na co go „stać".

           Agresja werbalna - dziecko nie wchodzi w bezpośredni fizyczny kontakt z osobami lub przedmiotami, a powoduje ich cierpienie poprzez wyśmiewanie, złośliwe uwagi, przezywanie, skarżenie, jest aroganckie. Narzędziem działania w takiej sytuacji jest język.

          Wyróżnia się agresję werbalną kierowaną i niekierowaną. „O agresji kierowanej mówimy wtedy, gdy dziecko dokucza w sposób otwarty tej osobie, która jest obiektem agresji i wprost do niej kieruje swoje uwagi". Natomiast agresja niekierowana jawna występuje na ogół wtedy, gdy dziecko woli ukrywać swoje działania, ponieważ boi się szkodzić w sposób otwarty, więc skarży, obmawia, plotkuje. Ta forma agresji jest często spotykana w środowisku dzieci przedszkolnych.

            Zdaniem A. Kozłowskiej, innymi formami agresji, typowymi dla dzieci w wieku przedszkolnym są jej niewerbalne formy. Zachowania tego typu polegają na: przedrzeźnianiu, robieniu min, wysuwaniu języka do innego dziecka z zamiarem zrobienia mu przykrości, są to różnego typu gesty mające na celu zranienie drugiej osoby. Takie zachowania dzieci odbierają inaczej niż dorośli, są one bardzo raniące i w efekcie dochodzi do jawnych konfliktów. Przy czym za jawny konflikt często obarcza się winą dziecko, które użyło siły fizycznej w odpowiedzi za np. obraźliwą minę, aczkolwiek prowokatorem było dziecko używające niewerbalnej formy agresji. Komunikaty przekazywane za pomocą niewerbalnych sygnałów są dla dzieci o wiele więcej znaczące niż dla dorosłych. Dzieci potrafią doskonale odczytywać i posługiwać się nimi. Dorośli niestety są raczej skłonni do lekceważenia tej formy agresji i dziecko, które tłumaczy się, że uderzyło kolegę, bo ten się do niego wstrętnie wykrzywił, nie jest zrozumiane przez dorosłego.

           Agresja instrumentalna

          W opinii A. Kozłowskiej, ze względu na mylną ocenę dorosłych nie warto interweniować w konflikt dzieci „one wiedzą lepiej, kto zawinił i sprawiedliwiej osądzą". Wkroczenie dorosłego nie służy poprawie relacji między dziećmi, a co więcej może przyczynić się do wzrostu konfliktu. Na dodatek w ten sposób uczmy dzieci kolejnej formy agresji, a mianowicie agresji instrumentalnej, której istotą jest wybieranie przez dziecko takiego sposobu zachowania, który może przynieść mu jakąś korzyść.

          Przyczyną takiego zachowania jest często nieprzemyślane postępowanie dorosłych, jeśli rodzice zmęczeni krzykiem dziecka ustępują mu, np. kupując wymarzoną zabawkę lub też pani ustępuje chłopcu, który swoim zachowaniem wymusza pierwszeństwo w zabawie, to wówczas dziecko uzna dane działania za skuteczne. W takiej sytuacji przekonuje się, że właśnie takim zachowaniem (agresywnym) może osiągnąć oczekiwane efekty, a wtedy będzie je częściej powtarzał. Ważna jest tu, zatem stanowczość rodziców lub nauczycieli i umiejętność pokierowania nastrojami dziecka, aby nie czyniło nikomu krzywdy.

          Dzieci o wiele częściej kłócą się w obecności rodziców lub opiekunów, natomiast, gdy są same, ich relacje są lepsze. Dzieci powstrzymują swoje agresywne zachowania, bo nie mogą liczyć na interwencję dorosłego. Na tej samej zasadzie dzieci potrafią manipulować dorosłymi i spowodować ukaranie dziecka, które zareagowało jawnie na niewerbalną agresję kolegi. „Instrumentalne agresywne zachowania dzieci są, więc typową manipulacją, wyuczonym sposobem zachowania, który jest z reguły konsekwencją błędów wychowawczych".

           Agresja naśladowcza

          Innego typu zachowaniem jest tak zwana agresja naśladowcza. Dziecko od początku swego życia naśladuje, obserwuje najbliższe otoczenie, cały sobą wchłania to, co mu przekazujemy. Agresywne zachowanie się dzieci bywa następstwem oddziaływania określonych modeli zachowań.

               Warto podkreślić, że największe szanse stania się modelem mają osoby znaczące dla dziecka: rodzice, rodzeństwo, a także inne osoby posiadające autorytet w oczach dziecka. Badania psychologiczne dowiodły, że „większość agresywnych dzieci pochodzi z rodzin, w których jedno lub oboje rodzice to osoby agresywne”.

               Frustrowane dziecko zmusza się w domu karą do posłuszeństwa, przenosi swoją agresję za pośrednictwem publikatorów, zwłaszcza prasy i telewizji. Dorośli przyznają sobie prawo do różnych niekontrolowanych zachowań wobec dzieci. Natomiast, gdy dziecko używa takich samych powiedzeń, odruchów, wówczas zachowanie takie jest karane. Sytuacje, w których dzieci naśladują zachowanie dorosłych spotykamy bardzo często. Rodzice, którzy biją dzieci, krzyczą ilekroć dzieje się coś nie po ich myśli na ogół nie przejmują do wiadomości, że to ich własne zachowania stanowią wzorzec dla dzieci i ich agresywnych zachowań. Gdy dzieci biją rówieśników, przezywają ordynarnymi słowami, rodzice najczęściej przypisują to naśladowaniu innych, a nie własnych sposobów reagowania na określone sytuacje.

          Agresja frustracyjna

          U dzieci w wieku przedszkolnym wyróżniamy agresję frustracyjną, która podobnie jak u dorosłego człowieka wynika z niemożności przezwyciężenia przeszkody fizycznej lub psychicznej. Występuje wtedy, gdy dana potrzeba nie zostaje zaspokojona, czyli w przypadku jej blokady. Frustracje wywołują wystąpienie poczucia krzywdy, emocji, gniewu, zdenerwowania, wrogości. Powstaje ona wskutek odebrania dziecku atrakcyjnej zabawki, przeszkadzaniu mu w zabawie, różne przezwiska ze strony kolegów, niepowodzeń doznanych w działaniu, stosowania surowych kar fizycznych, przykre wydarzenia losowe.

           

           Autoagresja     

          Ostatnią formą agresji, która naszym zdaniem jest bardzo istotna z punktu widzenia pracy w przedszkolu jest autoagresja, czyli zachowanie skierowane przeciwko sobie: uderzenie głową w ścianę, obryzganie paznokci aż do krwi, a także pobudzanie fizyczne w wyniku, którego dzieci ulegają samookaleczeniu np. na skutek biegania, skakania. Dzieci przejawiające swoją agresję w takiej formie, wymagają profesjonalnej pomocy terapeutycznej, gdyż zachowania tego typu traktowane są jako zaburzenia. Może się zdarzyć, że dziecko w swojej rozpaczy przekonane jest, że samo musi się ukarać za soje zachowanie, albo nawet za swoje myśli, często, aby chronić innych przed sobą.

          Dzieci te dostrzegają siebie, działania i reakcje innych w tak zniekształcony sposób, że hamowne przez ogromny strach są w stanie niedostatecznie i błędnie przetwarzać docierające do nich bodźce.

          Agresywne zachowanie dzieci w przedszkolu to sygnał dla nauczyciela, aby właśnie temu dziecku poświęcić więcej uwagi, udowodnić dziecku, że chcemy być jego  partnerem. Bo agresja dziecka to znak, że to właśnie dziecko ma problem, wymaga od nas pomocy, a my wykorzystując nasze umiejętności jesteśmy w stanie mu pomóc.






                                                              AGRESJA



          Zdefiniowanie terminu Agresja jest trudne. U          żywa się czasem terminów: wrogość, wojowniczość, destrukcyjność. Terminy te określają tendencje czy też skłonność do zachowania czynnego lub werbalnego.

          Nie ma zgodności w poglądach na temat źródeł agresji, wśród uczonych trwa spór o jej wrodzony bądź nabyty charakter. Istnieją 4 zasadnicze koncepcje agresji:

          -pierwsza twierdzi, iż człowiek rodzi się z gotowym instynktem nazywanym instynktem walki , niezbędnym do życia tak jak np. instynkt głodu

          -druga traktuje agresję, jako reakcję na frustrację. Zachowanie człowieka jest zawsze skierowane na zaspokojenie pewnych celów, w ich osiągnięciu napotyka on jednak na trudności i to wywołuje frustracje, staje się pobudką do agresji.

          -trzecia koncepcja wskazuje na agresję, jako nabyty popęd. Reakcja gniewu dostarcza wzmocnień dla zachowania agresywnego.

          -czwarta przyjmuje agresję, jako nawyk czyli zachowanie dobrze wyuczone, do tego stopnia, że jest zautomatyzowane, realizowane bez pełnej kontroli świadomości.

              Siła agresji, częstotliwość występowania, rodzaj manifestowanych zachowań zależą tak jak osobowość człowieka, od zadatków wrodzonych, aktywności własnej, wpływu środowiska i od wychowania. W każdym przypadku agresji można teoretycznie wyróżnić kilka czynników.

          1.Czynnik wrodzony- u wszystkich ludzi mniej więcej jednakowy. Większe różnice w tym zakresie determinują w szczególnym stopniu agresję patologiczną. Czynnik ten trzeba w wychowaniu uwzględnić, dostosowując działania do wrodzonych możliwości dziecka.

          2.Czynnik aktywnościowy - stwarzający różne możliwości w zakresie zdobywania przez dziecko doświadczeń. Bardziej aktywne dziecko wcześniej i częściej będzie narażone na przypadkowe konflikty związane z nimi frustracje. Będzie prawdopodobnie częściej nagradzane i karane, będzie, zatem miało większe szanse wyuczenia się agresywnych, ale również nie agresywnych sposobów zachowania. Wychowując, możemy się starać stymulować aktywność dziecka lub też hamować nadmierną aktywność.

          3.Czynnik frustracyjny- zależy w dużym stopniu od środowiska i postaw rodzicielskich.

          4.Czynnik naśladowczy- zależy od środowiska. Można go modyfikować przez wychowanie-dostarczając odpowiednich wzorów do naśladowania lub wpływając na środowisko dziecka, zwłaszcza na jego środowisko domowe.

          5.Czynnik instrumentalny- bardzo zależy od pozostałych czynników, jest w największym stopniu podatny na wpływy wychowawcze.

                Termin „dzieci agresywne” odnosi się do takich dzieci, które w dotychczasowym życiu nauczyły się stosowania zachowań agresywnych w odpowiedzi na różne sytuacje konfliktowe i stosują je częściej niż ich koledzy w tym samym wieku. W wyniku badań stwierdzono związek pomiędzy ogólnym poziomem aktywności dzieci przedszkolnych a liczbą ich zachowań agresywnych. Konsekwencją pedagogiczną tego spostrzeżenia jest stosowanie w procesie wychowawczym wobec dzieci bardziej aktywnych większej i liczby metod zapobiegających zachowaniom agresywnym a jednocześnie utrwalających postępowanie akceptowane społecznie. Należy sprawić, by dzieci nauczyły się innych rodzajów postępowania w sytuacjach w których dotychczas były agresywne, zachowania być może słabo im znanego lub nieznanego w ogóle.

                  Ważnym aspektem tego zagadnienia jest zwrócenie uwagi na zaspakajanie podstawowych potrzeb takich jak, poczucie bezpieczeństwa, miłości, aktywności, akceptacji czy wolności. Niezaspokojone potrzeby są przyczyną szukania różnych taktyk zmierzających do ich realizacji. Często za demonstracyjnie agresywnymi czynami kryje się lęk. W kontaktach z takimi dziećmi należy zadać sobie pytanie,:„Czego ono się boi?” Ważnym czynnikiem przeciwdziałającym powstawaniu lęku w relacjach społecznych jest poczucie bezpieczeństwa. Dzieci mające skłonności agresywne częściej niż ich rówieśnicy manifestują aspołeczne reakcje. Nie pomaga wówczas karanie gdyż zwiększa tylko poczucie zagrożenia i podnosi napięcie emocjonalne, w rezultacie raczej utrwala niż likwiduje agresję. Postępowanie wychowawcze musi, przeto opierać się na znajomości potrzeb dzieci. W latach sześćdziesiątych psychologowie postawili hipotezę, iż w warunkach spełniania wszystkich potrzeb dzieci, nawet drobnych będą one rozwijały się bez nerwic i agresywnych zachowań. Szybko jednak przekonano się, że takie metody wychowawcze sprzyjały kształtowaniu się u dzieci nieodpowiedzialności, niezdolności do wytrzymywania napięcia, dłużej trwającego wysiłku i niedojrzałości emocjonalnej. My same również często obserwujemy stosunek dziecka do osób, które je rozpieszczają- widzimy upór, kaprysy, ciągłe domaganie się czegoś, nie reagowanie na żadne argumenty oraz objawy agresji. Tak, więc należy rozgraniczyć zaspakajanie podstawowych potrzeb od zachcianek.

              W wieku przedszkolnym bardzo istotna staje się potrzeba aktywności, która ściśle wiąże się z życiem społecznym. Należy pamiętać, iż postępowanie agresywne może być nie tylko skutkiem, ale i przyczyną trudności w nawiązywaniu kontaktów oraz zgodnym współdziałaniu. Wskazane jest stwarzanie jak najwięcej okazji do osiągnięcia sukcesu przy pierwszych kontaktach małego człowieka  z ludźmi, co będzie wzmacniało potrzebę nawiązywania więzi społecznych oraz wzmacniało poczucie własnej wartości. Szczególnie polecane są w tym wypadku zabawy tematyczne, podczas których dzieci mogą uczyć się życzliwości, zainteresowania cudzymi problemami, wdzięczności, pocieszania innych itp. Uczą one min. przyznawania się do winy, co często skutecznie kończy spory i nie skłania do przemocy. Zabawa tematyczna może pomóc dziecku w znalezieniu wyjścia z trudnej sytuacji- gdyż spotyka się z zachowaniem, które stanowi najczęściej przyczynę konfliktów (wyśmiewania, przezwiska, lekceważenie, odtrącanie).

                        Niezwykle istotna jest również postawa wychowawcy. Dzieciom agresywnym, o zaburzonych zachowaniach bardzo potrzebna jest pełna ich akceptacja. To nie oznacza, że powinny być akceptowane agresywne zachowania, gdyż prowadzi to do wzmocnienia agresywności. Okazanie tym dzieciom, że się je lubi, nawet wtedy, gdy nie potrafią zapanować nad swoim zachowaniem, jest dla większości z nich zupełnie nowym i ważnym doświadczeniem. Dzieci, które zwykle przyjmują rolę łobuziaków mają z reguły niską samoocenę. Nikt nie oczekuje od nich czegoś dobrego, ani otoczenie, ani one same. Agresywne dzieci z powodu specyficznie zmienionego postrzegania odbierają wiele sytuacji, jako zagrożenie, mimo że dla innych są to sytuacje obojętne. Zapobieganie powstawaniu agresywnych zachowań polega na stwarzaniu tym dzieciom możliwości korygowania nieprawidłowych spostrzeżeń, aranżowania okazji do współdziałania z grupą w sposób zgodny, bezkonfliktowy, organizowaniu warunków do wyciszenia i pogłębiania umiejętności panowania nad swoimi emocjami i kształtowania właściwego zachowania.

          Problem agresji jest niezwykle złożony, nie można go rozwiązać w sposób łatwy i szybki. Punktem wyjścia musi być zawsze dobre poznanie dziecka.

           

          Opracowała: B. Kłobuch